B�i Mả

Tuởng Năng Tiến

Sổ Tay Thuờng D�n Tuởng Năng Tiến:
Trong những c�u thơ b�t tre, đang lưu truyền rộng r�i ở Việt Nam, t�i th�ch nhất hai c�u:

Tin nghe như s�t đ�nh ngang
B�c Hồ đang sống chuyển sang từ trần!

Kh�ch quan m� n�i, � th�ch của t�i dễ g�y ngộ nhận l� m�nh c� rất �t thiện cảm với �ng Hồ Ch� Minh. Sự thực ho�n to�n kh�ng phải vậy. T�i kho�i hai c�u thơ tr�n chỉ v� sự duy�n d�ng của ch�nh n�, thế th�i. C� những c�u thơ b�t tre kh�c nữa, cũng n�i đến c�i chết của �ng Hồ nhưng t�i kh�ng th�ch mấy - th� dụ như:

Tin nghe như s�t đ�nh gần
B�c Hồ đang sống từ trần chuyển sang!

Hoặc:
V�o trong hang B�c �m u
Chị em phụ nữ dở mũ ra ch�o!

Ri�ng hai vừa dẫn, theo thiển �, đ� k�m duy�n d�ng lại thiếu phần thanh nh�. N� diễn tả sự khinh miệt một c�ch sỗ s�ng, của "chị em phụ nữ", truớc vong linh của �ng Hồ Ch� Minh.

M� tỏ sự bất k�nh đối với một nguời đ� khuất (cho d� họ l� ai chăng nữa) l� điều tr�i với văn ho� của d�n tộc Việt, ở khắp mọi miền - nhất l� miền nguợc, nơi m� phong tục tập qu�n c� vai tr� quan trọng trong đời sống h�ng ng�y hơn ở miền xu�i.

Nh�n nhắc chuyện phong tục/tập qu�n của miền xu�i/ miền nguợc, t�i lại chợt nhớ c�ch đ�y kh�ng l�u, thi sĩ Trần �ăng Khoa, l�c cao hứng - trong "C�u Chuyện B�n B�n Tr�" - c� t�m sự như sau: "Vừa rồi t�i c� đi T�y Nguy�n dự lễ bỏ mả của gia đ�nh �ng Y Ng�ng Niết �am. Nguời Eđ� c� một tục lệ rất đặc biệt. Khi nh� c� nguời chết, gia đ�nh con ch�u h�ng ng�y vẫn nu�i nấng, vẫn mang cơm nuớc ra mộ, khi c� điều kiện họ l�m lễ bỏ mả. �� l� bữa tiệc linh đ�nh chia tay vĩnh viễn với nguời chết. Sau đ� họ kh�ng quan t�m đến ng�i mộ ấy nữa, để linh hồn nguời chết được si�u tho�t, kh�ng c�n vướng v�u c�i trần. T�i cũng đ� l�m xong c�i lễ bỏ mả cho thơ ca thời ni�n thiếu của t�i." (C�nh �n, �ức Quốc, số th�ng 12 năm 99).

Bỏ mả, thực ra, kh�ng phải l� tập tục "rất đặc biệt" của nguời Eđ� ở T�y Nguy�n m� l� tập tục chung - ở nhiều nơi - của nhiều nh�m nguời kh�c nữa. Nguời Roglai, nguời Rhad�, nguời Bahnar, nguời Djarai... ở miền Nam v� miền Trung nước Việt đều c� tục lệ tương tự. Gần bốn mươi năm trước, học giả Toan �nh c� một b�i viết ngắn v� rất c� đọng về tập tục n�y - xin tr�ch dẫn một đoạn ngắn:

"�ối với nguời Roglai - sắc d�n sống rải r�c c�c tỉnh Kh�nh Ho�, Ninh Thuận, B�nh Thuận, v� L�m �ồng - lễ c�ng bỏ mả c� nghĩa l� nguời sống từ gi� nguời chết. Lễ n�y đuợc cử h�nh sau m�a gặt h�i đầu ti�n, t�nh từ ng�y nguời chết qua đời. M�a gặt h�i h�an tất, mọi nguời đều rảnh rang n�n lễ c�ng bỏ mả l�m linh đ�nh lắm. C� giết tr�u mổ b�, mới thầy c�ng l�m lễ cho nguời khuất rồi đ�i l�ng nuớc. Sau lễ bỏ mả l� hết, ng�i mộ kh�ng đưọc ai chăm s�c nữa.

Nguời Rhad�, đa số sinh sống tỉnh Darlac v� Quảng �ức, cũng c� lệ bỏ mả v�o m�a gặt năm sau. Nguời nh� ra mộ kh�c l�c một lần cuối rồi mộ bị bỏ hẳn. Kỷ niệm của người chết cũng ch�m dần v�o qu�n l�ng.

Người Bahnar - sắc d�n sống ở ��ng Nam K�mtum, T�y Bắc Pleiku, v� ph�a T�y B�nh �ịnh - cũng chỉ chăm s�c mộ phần một năm... Sau đ� họ l�m lễ tạ rồi san phẳng, v� từ đ�y kh�ng c�n ai ng� tới. ("Tang Lễ Của �ồng B�o Thượng" - nhật b�o C�ch Mạng Quốc Gia, S�i G�n, ng�y 1 th�ng 9 năm 1963).

Trong phần kết luận của b�i b�o n�y, Toan �nh viết như sau: "Gần đ�y nhiều đồng b�o Thuợng đ� di cư về gần ch�ng ta, c� lẽ rồi đ�y phong tục của họ sẽ bị ảnh huởng của ch�ng ta m� c� sự biến cải. �nh s�ng văn minh đ� rọi v�o nuớc Việt Nam, lẽ tất nhi�n sự tiến bộ của ch�ng ta sẽ th�c đẩy sự tiến bộ của đồng b�o Thượng, anh em ch�ng ta."

T�i rất qu� trọng tinh thần bao dung, coi tất cả mọi nguời sống trong nuớc Việt đều l� anh em đồng b�o, của học giả Toan �nh; tuy nhi�n, khi quan niệm l� "c� lẽ rồi đ�y phong tục của họ sẽ bị ảnh huởng của ch�ng ta m� c� sự biến cải" nhưng kh�ng viết th�m rằng "v� nguợc lại để c�ng tiến bộ" th� t�i sợ �ng hơi qu� tự m�n về phong tục v� tập qu�n của văn ho� miền xu�i.

N�i c�ch kh�c, v� n�i một c�ch hơi v� lễ, t�i e l� Toan �nh c� hơi ethnocentric. (V� n�i thiệt t�nh th� t�i chưa bao giờ gặp được bất cứ một nguời Việt Nam n�o, ở miền xu�i, biết tỏ ra khi�m tốn ch�t đỉnh về văn ho� của họ. V� đ�y l� một thảm kịch, sẽ c�n nhiều m�n, của d�n tộc Việt)!

Giao lưu l� hệ quả tất yếu khi c� sự tiếp x�c giữa hai hay nhiều nền văn ho�. Xin đơn cử một th� dụ về vấn đề n�y, bằng c�ch tiếp tục c�u chuyện đang bỏ dở - chuyện "B�c Hồ đang sống chuyển sang từ trần." Tập tục bỏ mả của nguời miền cao, t�i trộm nghĩ, c� nguồn gốc từ đời sống du canh. Do sự di chuyển kh�ng ngừng để t�m đất đai canh t�c mới n�n cơ hội trở lại nơi chốn cũ thăm viếng mộ nguời đ� khuất rất mỏng manh; do đ�, người ta cần l�m lễ tạ mả để bớt �y n�y khi phải bỏ mồ mả nguời th�n.

Với thời gian, d�n số mỗi l�c một tăng nhưng đất đai th� kh�ng. Diện t�ch đất đai giới hạn kh�ng cho ph�p phương thức t�c du canh tiếp tục m�i m�i. Con người phải từ dần bỏ nếp sống n�y v� l�m quen với đời sống định canh hay b�n định canh nơi miền sơn cuớc.

Từ đ�y, tuy c� nhiều cơ hội gần gũi với mồ mả của những nguời đ� khuất hơn nhưng tập tục bỏ mả vẫn c�n được lưu truyền. L� do, phần v� văn ho� bao giờ cũng biến đổi chậm hơn những đổi thay trong đời sống thường nhật; phần kh�c, quan trọng hơn, v� l� do kinh tế.

Khi những phuơng tiện kỹ thuật để hỗ trợ cho việc sản xuất vẫn c�n ở mức độ th� sơ, khi đất đai canh t�c bị giới hạn, v� khi nh�n khẩu mỗi l�c một tăng th� việc "h�ng ng�y vẫn nu�i nấng, vẫn mang cơm nuớc ra mộ" cho nguời đ� khuất - theo phong tục của người Eđ�, qua lời kể của Trần �ăng Khoa - l� một thứ lễ nghi xa xỉ kh�ng thể k�o d�i; do thế, bỏ mả l� một tập tục thực tế v� cần thiết cho chuyện sinh tồn của những nguời c�n sống. Cũng theo Toan �nh, qua b�i b�o đ� dẫn: "Lễ tạ mả c� thể cử h�nh ngay sau khi ch�n cất nếu tang chủ qu� ngh�o. Ch�n cất xong l� th�i, nguời nh� cũng như d�n l�ng kh�ng ai nhắc nhở đến nguời qu� cố nữa v� mộ đ� tạ rồi."

T�i uớc ao sao một số những nguời d�n "l�ng" Ba ��nh (ở đất ng�n năm văn vật) học được một phần n�o sự kh�n ngoan v� thực tế - về tục lệ b�i mả n�y - từ những đồng b�o Eđ�, Rhađ�, Bahnar, Djarai... Họ sẽ ra lăng hay ra mả �ng Hồ Ch� Minh kh�c l�c thảm thiết một lần cuối rồi... san bằng n� đi cho cả nuớc được nhờ!

B�o Nh�n D�n - ph�t h�nh từ H� Nội, số ra ng�y 31 th�ng 8 năm 1999 - c� đi tin "Cố Vấn �ỗ Muời Thăm Bộ Tư Lệnh Bảo Vệ Lăng Hồ Chủ Tịch". Chỉ c�i ti�u đề của bản tin kh�ng th�i cũng đủ khiến cho một nguời v� t�m nhất ho� phải băn khoăn. C� cả một Bộ Tư Lệnh để bảo vệ mộ phần của một nguời đ� chết sao?

Nguời d�n Việt s�ng b�i �ng Hồ Ch� Minh đến độ cơm kh�ng đủ ăn, �o kh�ng đủ mặc m� vẫn hy sinh h�ng vạn lực lượng lao động chỉ để thoả m�n c�i thị dục hiếu danh cho một c� nh�n hay sao? Theo chỗ t�i biết, e rằng kh�ng phải vậy đ�u. Chỉ qua v�i c�u thơ b�t tre, đ� dẫn, cũng đủ biết d�n ch�ng ch�n ng�n �ng Hồ (v� c�i lăng thổ tả của �ng ấy) đến cỡ n�o rồi.

M� đ�u c� ri�ng chi quần ch�ng. H�y nghe lời ta th�n của một c�n bộ cộng sản, �ng Ho�ng Hữu Qu�nh: "...c�i nấm mồ của B�c qu� khổng lồ, qu� tốn k�m. Dại dột x�y to hơn cả nấm mồ của L�-nin. C�i lăng nằm trơ trọi ở Ba ��nh, trong đ� chỉ c� một c�i x�c xanh xao t�i nhợt m� c� đến h�ng ng�n, h�ng vạn con nguời cung phụng ở đ�..." ( T�i Bỏ �ảng, tập I, tr�ch từ Minh V�. Phản Tỉnh Phản Kh�ng Thự�c Hay Hư, California: Th�ng Vũ 1999).

V� d�n tr� thấp, v� to�n to�n l� đồ mất dậy v� gi�o dục, n�n kh�ng ai nh�n thấu được c�ng ơn của B�c đối với d�n tộc Việt chăng? Tất cả th�nh t�ch của Hồ Ch� Minh đều được th�u dệt, tuởng tượng v� ghi lại th�nh s�ch bởi ch�nh �ng ta nhưng l�m bộ đề t�n nguời kh�c - cho n� c� vẻ kh�ch quan v� khả t�n. Loại "sử liệu qu� b�u" n�y được �ảng khai th�c đến c�ng để thần th�nh h�a �ng Hồ, v� biến �ng ta th�nh một thứ mộc che cho tội �c của họ. N� cũng được dịch ra rất nhiều ngoại ngữ để c�c sử gia nước ngo�i c� cơ hội t�m hiểu về "th�n thế v� sự nghiệp c�ch mạng của B�c Hồ", một �ng "Th�nh Francois bưng biền" Việt Nam, nếu n�i theo nguy�n văn - một c�ch cuờng điệu v� ngu xuẩn - của một �ng k� giả ngoại quốc thổ tả n�o đ�.

Suốt cuộc đời �ng Hồ Ch� Minh chỉ chuy�n x�i bạc giả. Sở dĩ �ng ta bịp được nhiều nguời, trong nhiều năm l� nhờ v�o sự đồng l�a t�ch cực của cả một băng đảng chuy�n l�m bạc giả - �ảng Lao �ộng Việt Nam. C�i lăng của �ng Hồ Ch� Minh cũng chỉ l� biểu tượng cho sự t�n k�nh giả tạo đ� m� th�i. Thực chất, "d�n l�ng Ba ��nh H� Nội" đang thờ c�ng �ng Hồ Ch� Minh như một thứ ma x� (với hy vọng) để giữ nh� v� h� doạ những nguời yếu b�ng v�a. T�i thực t�nh kh�ng muốn x�a v� chuyện phong tục tập qu�n v� t�n nguỡng của bất nh�m nguời n�o, kể cả những nguời sống bằng x�c chết. T�i sẽ th�i kh�ng nhắc nhở đến �ng Hồ Ch� Minh nữa, nếu những nguời "d�n l�ng Ba ��nh H� Nội" cũng th�i d�ng những đồng tiền mồ h�i nuớc mắt của đồng b�o t�i v�o chuyện thờ phuợng �ng Hồ. B�n r�t xuơng m�u của nguời sống để cung phụng cho nguời chết l� điều bất tr�. Dựa hơi nguời chết để sống l� chuyện bất nh�n. C� c�i d�n tộc n�o bất hạnh đến độ phải chịu sự "l�nh đạo" của một đ�m nguời vừa bất nh�n vừa bất tr� như vậy kh�ng?

Tưởng Năng Tiến

-- Kẻ Sĩ Bắc H� (ke_si_bac_ha@yahoo.com), August 14, 2004

Answers

Response to Bãi Mả

TRUNG DUNG

Thày trò Trang-Tử vô rừng

Khi đà thấm mệt bèn dừng nghỉ ngơi

Thấy chàng đốn gỗ đứng chơi

Tựa lưng thân gỗ ngó trời ngó mây

Hỏi rằng còn đợi chi đây

Sao không chặt lấy ngay cây gỗ này

Thưa rằng cành lá như vầy

Nhưng là gỗ xấu Tiều này không ưa

Nếu tài thì đã bị cưa

Thói thường ai lại chuộng ưa bất tài

Bất tài cây mới sống giai

Nên ai chớ vội chê bai bất tài

Nhưng con chim nhạn bất tài

Bị đem làm thịt để bày tiệc vui

Sống đời hẳn có hên xui

Của ngon chưa hẳn phải mùi đã thơm

Thánh hiền đại đức siêu nhân

Trung dung thế giữa làm cân thăng bằng.

VitHuong

-- Nong bi dai' (vietnamcongsans@yahoo.com), August 14, 2004.

Response to Bãi Mả

Người ta đồn l� c� một người ,cứ đến ng�y giỗ b�c l� người ấy mang nhang đ�n c�ng lạy ,kh�c l�c rất l� bi thương ,c� người t� m� hỏi " Chắc đằng ấy t�n k�nh v� thương nhớ b�c v� b�c c� c�ng gi�nh đập lập cho d�n phải kh�ng ?" người ấy liền sừng sổ trả lời "ĐM ,tao kh�c n� v� khi n� c�n sống tao c� 3 đứa con g�i ,d�ng n� một ,5 con g� mời n� sơi 2 ,2 c�i nh� th� c�ng 1 ,10 tr�u th� hiến 5 ,n� chết đi th� hết thằng Duẫn ,tới thằng Đồng , lại thắng Mười ,c�n g�i đ�u m� d�ng ? c�n g� đ�u m� mời ? c�n nh� đ�u m� c�ng ? c�n tr�u đ�u m� hiến ? bở vậy tao kh�c ,tao cầu xin n� ,nếu n� c�n một ch�t nh�n t�nh th� rưới mấy thằng c�n đồ �c �n đi theo n� cho tao nhờ" nghe đượ c�u chuyện đ� n�n lăng b�c c�ng ng�y c�ng đ�ng v� d�n Ba Đ�nh đỡ khổ .

-- thich du thu (toollovers@comcast.net), August 14, 2004.